ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰ : ‘ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਵਿਰਸਾ’

ਸੁਖਿੰਦਰ (ਜਨਮ 1947, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) 1972 ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਲਿਖਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਉਹਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਫ਼ਿਜ਼ਿਕਸ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੈ। 1974 ਤੋਂ ਉਹਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਦਸਤਕ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ (23), ਆਲੋਚਨਾ (4), ਵਾਰਤਕ (5), ਸੰਪਾਦਨ (7), ਨਾਵਲ (2), ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ (1) ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਤੱਤਕਾਲੀ/ਸਮਕਾਲੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਉਹਨੇ ਮੁੱਲਵਾਨ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਚੇਚਾ ਨੋਟਿਸ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹਦਾ ਕਵਿਤਾ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਵਿਲੱਖਣ ਸਥਾਨ ਹੈ।

ਸੁਖਿੰਦਰ ਨੇ ਹੁਣ ਤੱਕ 7 ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਸੁਚੱਜਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਮਕਤਲ’ (ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ, ਸਹਿ-ਸੰਪਾਦਨ, 1982), ‘ਬਘਿਆੜਾਂ ਦੇ ਵੱਸ’ (ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ, 1986), ‘ਮੇਰੀਆਂ ਝਾਂਜਰਾਂ ਦੀ ਛਨਛਨ (ਦਵਿੰਦਰ ਬਾਂਸਲ ਦੀ ਕੋਲਾਜ ਕਿਤਾਬ, 1999), ‘ਅੰਦੋਲਨ ਮੇਲਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ’ (52 ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ, 2022), ‘ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ: ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਭੇਤ’ (ਆਲੋਚਨਾ, 2022), ‘ਸੁਖਿੰਦਰ ਦੀ ਕਾਵਿ ਸੰਵੇਦਨਾ’ (ਆਲੋਚਨਾ, 2023), ‘ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ’ (ਨਿਬੰਧ, ਸਹਿ-ਸੰਪਾਦਨ, 2023) ਦੇ ਨਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਰੀਵਿਊ ਅਧੀਨ ਪੁਸਤਕ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਵਿਰਸਾ’ (ਸੰਪਾਦਕ ਸੁਖਿੰਦਰ ਅਤੇ ਡਾ. ਦਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਕਥੂਰੀਆ; ਸਪਤਰਿਸ਼ੀ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ; ਪੰਨੇ 210; ਮੁੱਲ 200/-) ਸੰਪਾਦਨਾ ਦੀ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਉਹਦੀ ਅੱਠਵੀ ਪੁਸਤਕ ਹੈ, ਜੋ ਇਸੇ ਸਾਲ (2024 ਵਿੱਚ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼pਨ, ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਗੀਤਾਂ ਆਦਿ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਨਿਬੰਧ ਦਰਜ ਹਨ। ਦੇਸ-ਵਿਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੁੱਲ 35 ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ 37 ਲੇਖ ਸੰਕਲਿਤ ਹਨ। ਦੋਵੇਂ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਦੇ 2-2 ਲੇਖ ਹਨ, ਬਾਕੀ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ 1-1. ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰਤ (17) ਦੇ ਲੇਖਕ ਹਨ, ਫਿਰ ਕੈਨੇਡਾ (11), ਪਾਕਿਸਤਾਨ (3), ਇਟਲੀ (2), ਯੂਐੱਸਏ (1) ਅਤੇ ਯੂਕੇ (1)।

ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਬੱਚੇ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ, ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲੁੱਟ, ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਤੀ ਰਾਜਸੀ ਵਿਤਕਰੇ, ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗਮੰਚ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਰਟੀਫੀਸ਼ੀਅਲ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਤਾ, ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਸੁਖਿੰਦਰ ਨੇ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਡਾ. ਕਥੂਰੀਆ ਨੇ ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਰੀ ਆਰਥਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਉਠਾਈ ਹੈ।

ਡਾ. ਸੁਖਪਾਲ ਸੰਘੇੜਾ, ਡਾ. ਸੈਮਾ ਬੈਤੁਲ, ਡਾ. ਅਨਵਰ ਚਿਰਾਗ਼, ਜਸਵਿੰਦਰ ਸੰਧੂ , ਡਾ. ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸਰਨਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹਵਾਲੇ ਤੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਦੇ ਕੇ ਖੋਜ-ਵਿਧੀ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਉਂਤਿਆ ਹੈ। ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਿਬੰਧ ‘ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਘਰਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ’ ਵਿੱਚ ਨਿੱਜੀ ਤਜਰਬਿਆਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ; ਪ੍ਰਿੰ. ਲਵਲੀ ਸਲੂਜਾ ਨੇ ਪੁਆਧੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ; ਡਾ. ਦਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਕਥੂਰੀਆ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪਬੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਰੈਲੀਆਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ; ਨਿਰੰਜਨ ਬੋਹਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰਾਜਸੀ ਅੜਿੱਚਣਾਂ ਨੂੰ ਛੋਹਿਆ ਹੈ; ਸੁਖਿੰਦਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲਿਆ ਹੈ।

ਲੇਖਾਂ ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਦਾ ਆਧਾਰ ਕੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ- ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹਰ ਨਿਬੰਧ ਦੇ ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਅਤੇ ਥਾਂ-ਟਿਕਾਣਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ 8 ਇਸਤਰੀ- ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਗਵਾਈ ਹੈ। ਅੰਤਿਕਾ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਈਮੇਲ ਪਤਿਆਂ ਵਿੱਚ 30 ਜਣਿਆਂ ਦਾ ਹੀ ਵੇਰਵਾ ਹੈ। ਡਾ. ਡੀਪੀ ਸਿੰਘ, ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਫਲੋਰਾ, ਡਾ. ਅਨਵਰ ਚਿਰਾਗ਼, ਜਸਵਿੰਦਰ ਸੰਧੂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿੰ. ਲਵਲੀ ਸਲੂਜਾ ਦੇ ਈਮੇਲ ਪਤੇ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਖ਼ੈਰ…

ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਸਰਵਰਕ ਨੂੰ ਅਮਨਦੀਪ ਕੌਰ ਕੈਨੇਡਾ ਨੇ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੀਆਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਣਾਏ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਥਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਹੇਠਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ, ਗਾਇਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ, ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ, ਸੁਲਤਾਨ ਬਾਹੂ, ਸ਼ਿਵ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ, ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ, ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ, ਪਾਸ਼, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ, ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ, ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਰੇਸ਼ਮਾ, ਨੂਰਜਹਾਂ, ਆਲਮ ਲੋਹਾਰ ਅਤੇ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਨਾਟਕਕਾਰ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹਨ।

ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਥਾਂ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਨੇ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਹੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਬੜੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਇਹ ਨਿਬੰਧ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਖੋਜ-ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਰਾਹੀਂ ਬਹੁਮੁੱਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੁਹੱਈਆ ਹੋਵੇਗੀ!