ਔਰਤ ਦੇ ਹਿੰਮਤ ਹੌਸਲੇਂ ਅਤੇ ਮਨੋਬਲ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੂਲੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ।

3 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਅਧਿਆਪਕ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੂਲੇ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜੇ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼।

3 ਜਨਵਰੀ 1831 ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸਤਾਰਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨਯਾਗਾਓਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਲਿਤ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੂਲੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਅਧਿਆਪਕ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਖੰਡੋਜੀ ਨਵੇਸੇ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਲਕਸ਼ਮੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੂਲੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਹਿਲਾ ਮੁਕਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਨੇਤਾ, ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਵੀਤਰੀ ਵੀ ਸੀ। ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਕਈ ਵਾਰ ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਵੀ ਆਏ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪੱਥਰਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।

ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਵਾਂਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜੇਕਰ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਸਕੂਲ ਜਾਣਾ ਪਾਪ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੂਲੇ ਨੇ ਜੋ ਕੀਤਾ ਉਹ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਾਧਾਰਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਲੋਕ ਉਸ ‘ਤੇ ਪੱਥਰ ਮਾਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਟੀਚੇ ਤੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਭਟਕੀ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਮਰਾਠੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੋਢੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਅਧਿਆਪਕ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੂਲੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਸਮਾਜ ਸੇਵੀ ਮਹਾਤਮਾ ਜੋਤੀਬਾ ਫੂਲੇ ਦੇ ਨਾਲ 1848 ਵਿੱਚ ਲੜਕੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।

ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਦਾ ਵਿਆਹ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ 1940 ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਨੌਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀਬਾ ਰਾਓ ਫੂਲੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਪੁਣੇ ਆ ਗਈ। ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ ਉਹ ਪੜ੍ਹੀ-ਲਿਖੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ। ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਉਸ ਦੇ ਜਨੂੰਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਅੱਗੇ ਪੜ੍ਹਨਾ ਅਤੇ ਲਿਖਣਾ ਸਿਖਾਇਆ। ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਨੇ ਅਹਿਮਦਨਗਰ ਅਤੇ ਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਯੋਗ ਅਧਿਆਪਕ ਬਣ ਗਈ।

ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ 3 ਜਨਵਰੀ 1848 ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਨੌਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਪਹਿਲੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਅਤੇ ਜੋਤਿਬਾ ਫੂਲੇ ਪੰਜ ਨਵੇਂ ਸਕੂਲ ਖੋਲ੍ਹਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋਏ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੀ ਓਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ। 1848 ਵਿੱਚ (ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ‘ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਸਨ ) ਇੱਕ ਮਹਿਲਾ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਲਈ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਸਕੂਲ ਚਲਾਉਣਾ ਕਿੰਨਾ ਔਖਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ ਇਸਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੂਲੇ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ।

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਛੂਤ-ਛਾਤ, ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ, ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਵਿਧਵਾ ਪੁਨਰ-ਵਿਆਹ ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਵਰਗੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਨ। ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੂਲੇ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਸੀ। ਦਲਿਤ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਉਥਾਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਵਰਗ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਵੀ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਉਸ ‘ਤੇ ਪੱਥਰ ਸੁੱਟਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਕਿਚੜ ਸੁੱਟਦੇ ਸਨ। ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਆਪਣੇ ਬੈਗ ਵਿੱਚ ਸਾੜੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਗੰਦੀ ਸਾੜੀ ਬਦਲ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਇਕ ਸਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸਰਾਪ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਰਾਜਧਾਨੀ ਪੁਣੇ ਵਿਚ ਲੜਕੀਆਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਕੂਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਕੀਤੀ। ਉਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਨੇ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ 1854 ਵਿੱਚ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ। ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸੁਧਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ 1864 ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸ਼ਰਨ ਸ਼ੈਲਟਰ ਹੋਮ  ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਦੇ ਸ਼ੈਲਟਰ ਹੋਮ ਵਿਚ ਬੇਸਹਾਰਾ ਔਰਤਾਂ, ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬਾਲ ਨੂੰਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲਣ ਲੱਗੀ। ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਵਿਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ ਹੋਈ ਵਿਧਵਾ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਯਸ਼ਵੰਤ ਰਾਓ ਨੂੰ ਵੀ ਗੋਦ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਲਿਤਾਂ ਅਤੇ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸਾਂਝੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਖੂਹਾਂ ’ਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਖੂਹ ਪੁੱਟਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਵੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਲੈ ਸਕਣ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਕਦਮ ਦਾ ਕਾਫੀ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਦੇ ਪਤੀ ਜੋਤੀਰਾਓ ਦੀ 1890 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਕੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਚਿਤਾ ਨੂੰ ਅਗਨ ਭੇਟ ਕੀਤਾ। ਲਗਭਗ ਸੱਤ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਜਦੋਂ 1897 ਵਿੱਚ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਪਲੇਗ ਫੈਲ ਗਈ, ਉਹ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਕਲੀ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਖੁਦ ਪਲੇਗ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਪਲੇਗ ਨਾਲ ਖੁਦ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। 10 ਮਾਰਚ 1897 ਨੂੰ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਨੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲਿਆ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਨੇਕ ਪੁਰਸ਼ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ ਪਰ ਔਰਤ ਹੋ ਕੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੋਢੇ ਨਾਲ ਮੋਢਾ ਜੋੜਕੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਵਿਤਰੀ ਬਾਈ ਫੁਲੇ ਨੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਉਹ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਸਾਵਿਤਰੀ ਬਾਈ ਫੂਲੇ ਦਾ ਜੀਵਨ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੇ ਹਿੰਮਤ ਹੌਸਲੇਂ ਅਤੇ ਮਨੋਬਲ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ।

ਲੈਕਚਰਾਰ ਲਲਿਤ ਗੁਪਤਾ 

ਗੋਪਾਲ ਭਵਨ ਰੋਡ 

ਮੰਡੀ ਅਹਿਮਦਗੜ੍ਹ

9781590500