ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਉੱਘਾ ਨਾਟਕਕਾਰ-ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ

ਨਾਟਕ ਸ਼ਬਦ ਮੂਲ ਨਾਟ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਨਾਟ ਨੱਚਣ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਡਰਾਮਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕ ਨਾਲੋਂ ਰੂਪਕ ਸ਼ਬਦ ਨਾਟਕ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਢੁਕਵਾਂ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਦਾ ਮੂਲ ਸ਼ਬਦ ਇਸ ਅਰਥ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਡਰਾਮੇ ਉਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਉਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਾਟਕ ਜੂਲੀਅਸ ਸੀਜ਼ਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਉਸ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਜੂਲੀਅਸ ਸੀਜ਼ਰ ਹੋਵੇ। ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨਾ ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾਅ ਹੈ। ਬੱਚਾ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਨੌਜਵਾਨ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਰੀਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਨਾਟਕ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਨ। ਇੱਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਨਕਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਸੋ ਸਾਡਾ ਕਹਿਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਬਾਹਰੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਨਾਟਕ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਬਹੁਤ ਲਾਭਦਾਇਕ ਚੀਜ਼ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਧਾ ਵਜੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਸਥਿਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਕੁਝ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਮੰਚ ‘ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਉਪਯੋਗਤਾ ਹੋਰ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਹਾਣੀ, ਨਾਵਲ, ਕਵਿਤਾ, ਆਲੋਚਨਾ, ਨਿਬੰਧ, ਸਕੈਚ, ਯਾਦਾਂ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਧਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਨਾਟਕ ਲਿਖਣਾ ਵੀ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਧਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਚੰਗੇ ਨਾਟਕ ਦੀ ਪਛਾਣ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਿਚ ਨਾਟਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤੱਤ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਟਕ ਦੀ ਸਟੇਜ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ, ਰੰਗਮੰਚ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਅਤੇ ਰੰਗਮੰਚ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ, ਨਾਟਕ ਕੇਵਲ ਪਾਠਕ ਵਿਧਾ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਨੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਾਟਕ, ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਹੀ ਸੇਧ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਡਾ. ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ, ਡਾ. ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ, ਡਾ.ਆਤਮਜੀਤ , ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ, ਵਰਗੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ। ਨਾਟਕਕਾਰ ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਲੇਖਣ ਦੀ ਨਵੀਂ ਨਾਟਕ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਰਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਠੋਸ ਲਹਿਰ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਰਮੇਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗਾਰਗੀ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਰਮੇਸ਼ ਨੂੰ ਨਾਟਕਕਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ, ਇਸਤਰੀ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਬਲਤਾ, ਭਾਵੁਕਤਾ ਅਤੇ ਕਾਵਿਕਤਾ ਉਸ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ ਨੇ ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗਾਰਗੀ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਨਾਟਕ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਪਕੜਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰੂਪ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਧ-ਪੱਕੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਤੋੜਿਆ ਹੈ।
ਗਰਗ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸਦੇ ਨਾਟਕ ਦੇ ਪਾਤਰ ਉੱਭਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਥਾਨਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਤਰ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮਾਂ, ਕਥਨਾਂ ਅਤੇ ਬੋਲਚਾਲਾਂ ਜਾਂ ਉਸ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਪਾਤਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰਮੇਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨ ਦੇ ਕਿਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਗਰਗ ਨੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਭਾਸ਼ਾ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ।ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ।
ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਪੇਂਡੂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਪੇਂਡੂ ਜਨ – ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਬੜੀ ਢੁਕਵੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀ-
ਡੁੱਲ੍ਹੀ ਤੇ ਸੁਭਾਵਿਕ ਪੇਂਡੂ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਨੂੰ ਬਾਖੂਬੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਰਮੇਸ਼ ਦੇ ਲਿਖੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਖ਼ੂਬੀ ਮੰਚ ਤੇ ਸਫ਼ਲਤਾ- ਪੂਰਵਕ ਨਾਟਕ ਨਿਭਾਅ ਕਰ ਕੇ ਹੈ। ਵਿਅਕਤੀਗਤ, ਰੁਮਾਂਸਵਾਦ ਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਾਦ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣ ਹੈ। ਗਰਗ ਨੇ ਹਰ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਨਵਾਂ ਤਜ਼ਰਬਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਹਰ ਤਜਰਬੇ ਵਿਚ ਸਫਲਤਾ ਮਿਲੀ ਹੈ। ‘ਲੈਪਟਾਪ ‘ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੂਖਮ , ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ, ਤ੍ਰਾਸਦਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਨਿਭਾਇਆ ਹੈ। ਗਰਗ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਨ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਾਹਰਲੇ ਰਾਜਾਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਉਥੋਂ ਦੀਆ ਨਾਟਕ ਸੈ਼ਲੀਆਂ ਅਤੇ ਰੰਗਮੰਚ ਕਲਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਇਸ ਉਘੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਦਾ ਜਨਮ 23 ਅਗਸਤ 1960 ਵਿਚ ਬਠਿੰਡਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਸਕੂਲ ਮਾਸਟਰ ਸ੍ਰੀ ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਮੁਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਥਾਨਿਕ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਸਾਲ 1979 ਨੂੰ ਗੋਰਮਿੰਟ ਰਾਜਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਨਾਟਕਕਾਰ ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ ਦੀ ਥੀਏਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਬਹੁਪੱਖੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ 46 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਭਿਨੇਤਾ, ਨਾਟਕਕਾਰ, ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਥੀਏਟਰ ਵਿਦਵਾਨ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤੀ ਰੰਗਮੰਚ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ। ਰਮੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖੁਦ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਅਤੇ ਸੰਸ਼ੋਧਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਟਕ ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਸਟੇਜ ‘ਤੇ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। “ਲੈਪਟਾਪ” ਵਿੱਚ, ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ ਕੁਲੀਨ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਅਸਲੀਅਤ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਟਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਵੀ ਸਵਾਲ ਸੰਘਰਸ਼, ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਬੇਅੰਤ ਖੋਜ ਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਵਾਤਾਵਰਨ ਹੀ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਟਕ ਮੱਧਵਰਗੀ ਮਹਾਂਨਗਰੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਹੋਂਦ ਦੇ ਸੰਕਟ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਟਕ ਕਈ ਪੱਧਰਾਂ ‘ਤੇ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਗਰਗ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਉਹ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਸਗੋਂ ਨਾਟਕ ਅਤੇ ਥੀਏਟਰ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਥੀਏਟਰ ਵੀ ਕੀਤਾ।

ਮੰਗਤ ਗਰਗ
ਫ਼ਿਲਮ ਪੱਤਰਕਾਰ
ਮੋਬਾਈਲ ਨੰਬਰ
-98223-98202