ਕਲਕੱਤੇ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿਵਾਦ : ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਬਨਾਮ ਕੱਟੜਪੰਥ

31 ਅਗਸਤ ਤੋਂ 3 ਸਤੰਬਰ ਵਿਚਕਾਰ, ਕਲਕੱਤੇ ਦੇ ਅਕਾਦਮੀ ਦਫ਼ਤਰ, ਰਫ਼ੀ ਅਹਿਮਦ ਕਿਦਵਾਈ ਰੋਡ, ਕਲਾ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ‘ਉਰਦੂ ਦਾ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ’ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਾਇਰਾ, ਫ਼ਿਲਮ ਸਕ੍ਰੀਨਿੰਗ, ਸੰਗੋਸ਼ਠੀਆਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਨ। ਮੁਸ਼ਾਇਰੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅਧਿਆਕਸ਼ ਅਤੇ ਅਤਿਥੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੀਤਕਾਰ, ਕਵੀ ਅਤੇ ਪਟਕਥਾ ਲੇਖਕ ਜਾਵੇਦ ਅਖਤਰ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਅਤਿਥੀ ਵਜੋਂ ਫ਼ਿਲਮਕਾਰ ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਅਲੀ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਯੋਜਨ-ਸਥਲ ਤੇ ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ, ਪਿਆਸਾ, ਕਾਗਜ਼ ਕੇ ਫੂਲ, ਉਮਰਾਓ ਜਾਨ ਵਰਗੀਆਂ ਕਾਲਜਯੀ ਕਲਾਸਿਕ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦੇ ਪੋਸਟਰ/ਬੈਨਰ ਲੱਗ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ਅਕਾਦਮੀ ਆਯੋਜਨ ਪ੍ਰਤੀ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਵਿਰੋਧ ਵਧਣ ਅਤੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਗੜਨ ਦੀ ਆਸ਼ੰਕਾ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਅਧਿਕਾਰੀ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ “ਅਨਿਵਾਰੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ” ਅਤੇ “ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਾਰਨਾਂ” ਕਰਕੇ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਅਖਤਰ ਤੇ ਹਮਲਾ, ਸਿਆਹੀ ਸੁੱਟਣ ਜਾਂ ਉਪਦ੍ਰਵ ਜਾਂ ਹੋਰ ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਰਦੂ ਅਕਾਦਮੀ ਦੇ ਸੈਕਰੇਟਰੀ ਨੁਜ਼ਹਤ ਜ਼ੈਨਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵਕਤਵ ਵਿੱਚ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ, “ਅਨਿਵਾਰੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਕਰਕੇ 31 ਅਗਸਤ–3 ਸਤੰਬਰ, ‘ਉਰਦੂ ਇਨ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ’ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸਥਗਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।”

ਇਸ ਬਾਰੇ ਬੰਗਾਲ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਇਸਲਾਮੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਪਿੱਛੋਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਚੋਣ ਵਰ੍ਹੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਕਿਸੇ ਨੂੰ’ ਨਾਰਾਜ਼ ਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਸਥਗਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ। ਨਾਲ ਹੀ 2026 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਮਮਤਾ ਬੈਨਰਜੀ ਸਰਕਾਰ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਟਕਰਾਅ ਜਾਂ ਹਿੰਸਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਟੀਐੱਮਸੀ ਦੇ ਨੇਤਾ ਇਸ ਤੇ ਜਨਤਕ ਟਿੱਪਣੀ ਨਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਟਾਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਈ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਨੇ ਸਿਆਹੀ-ਹਮਲੇ ਵਰਗੀ ‘ਅਪ੍ਰਿਆ ਘਟਨਾ’ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਸਿੱਧੇ ਜਾਵੇਦ ਅਖਤਰ ਤੋਂ ‘ਨਾ ਆਉਣ’ ਦੀ ਅਰਜ਼ ਕਰਕੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਨਾ ਉਠਾਉਣੀ ਪਵੇ ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤੇ ਰੋਕ ਲਾਉਣ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਨਿਰਵਿਵਾਦ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵਾਮਪੰਥ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਉਦਾਰ-ਧਰਮ ਨਿਰਪੇਖ ਛਵੀ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਮੂਲ ਮੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਕੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਵਿੱਚ ਝੁੱਕ ਗਈ। ਇਸ ਵਿਵਾਦ ਨੇ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ – ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਚਰਚਾ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਦਿੱਤਾ।

ਜਾਵੇਦ ਅਖਤਰ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਸਲਾਮੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਮੀਅਤ ਉਲੇਮਾ-ਏ-ਹਿੰਦ (ਬੰਗਾਲ ਯੂਨਿਟ), ਜਮੀਅਤ ਉਲੇਮਾ ਕਲਕੱਤਾ, ਵਹਾਇਨ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਅੱਗੇ ਆਏ ਹਨ। ਜਮੀਅਤ ਉਲੇਮਾ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ, “ਜਾਵੇਦ ਅਖਤਰ ਨੇ ਇਸਲਾਮ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਅੱਲਾਹ ਵਿਰੁੱਧ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀਆਂ/ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ।” ਜਮੀਅਤ ਉਲੇਮਾ ਕਲਕੱਤਾ ਦੇ ਮਹਾਂਸਕੱਤਰ ਜ਼ਿੱਲੁਰ ਰਹਿਮਾਨ ਆਰਿਫ ਨੇ ਜਨਤਕ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ “ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ (ਜਾਵੇਦ ਅਖਤਰ) ਇਨਸਾਨ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ੈਤਾਨ ਹੈ।” ਜਮੀਅਤ ਦੇ ਉਪਾਧਿਆਕਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਆਰੋਪ ਲਾਇਆ ਹੈ ਕਿ,– “ਉਹ (ਜਾਵੇਦ ਅਖਤਰ) ਧਰਮ-ਵਿਰੋਧੀ ਹਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕਰਨ ਤੇ ਆਮਾਦਾ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।” ਇਸ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਤਰਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ, “ਉਰਦੂ ਅਕਾਦਮੀ ਅਲਪਸੰਖਿਅਕ ਸਮੁਦਾਇ ਲਈ ਹੈ; ਅਜਿਹੇ ਨਾਸਤਿਕ/ਧਰਮ-ਆਲੋਚਕ ਨੂੰ ਮੰਚ ਦੇਣਾ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘਾਇਲ ਕਰੇਗਾ।” ਅਤੇ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ, “ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਅਤਿਥੀ ਨਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ; ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਕਿਸੇ ‘ਯੋਗ ਅਤੇ ਆਸਥਾਵਾਨ’ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦਾ ਧਰਮ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ।” ਨਾਲ ਹੀ ਧਮਕੀ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ, “ਜੇ ਅਸੀਂ ਵਾਂਧਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ ਗਈ, ਤਾਂ 2007 ਦੇ ਤਸਲੀਮਾ ਨਸਰੀਨ ਪ੍ਰਕਰਣ ਵਰਗੇ ‘ਲੋਕਤਾਂਤਰਿਕ’ ਅੰਦੋਲਨ/ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਣਗੇ; ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੰਗਾਲ ਛੱਡਣ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।”

ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਮੁਸਲਿਮ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸੰਗਠਨ ਵਹਾਈਨ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਨੇ ਬਿਆਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ, ਇਸ ਨਾਲ “ਯੁਵਾਵਾਂ ਤੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਵੇਗਾ।” ਨਾਲ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਤੇ ਬਹਿਸ ਲਈ ਜਾਵੇਦ ਅਖਤਰ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦੇਣ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਜਮੀਅਤ, ਬੰਗਾਲ ਯੂਨਿਟ ਦੇ ਮਹਾਂਸਕੱਤਰ ਮੁਫ਼ਤੀ ਅਬਦੁਸ ਸਲਾਮ ਵਿਰੋਧ ਨੋਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਸਤਿਕ ਹੋਣ ਤੇ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਈ ਮੌਕਿਆਂ ਤੇ ਧਰਮ ਤੇ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ—ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਾਡਾ ਵਿਰੋਧ ਹੈ। ਜਮੀਅਤ ਉਲੇਮਾ ਕਲਕੱਤਾ, ਮਹਾਂਸਕੱਤਰ ਜ਼ਿੱਲੁਰ ਰਹਿਮਾਨ ਆਰਿਫ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ “…ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਸ਼ੈਤਾਨ ਹੈ… ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਕਰੋ।” ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਅਲਪਸੰਖਿਅਕਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅੱਗੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਝੁੱਕਣ ਕਾਰਨ “ਅਨਿਵਾਰੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ” ਕਹਿ ਕੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸਥਗਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਨੂੰ ਇਹ ਮੁਸਲਿਮ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸੰਗਠਨ ਆਪਣੀ ਵਾਂਧਾ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਮੰਨ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਮਨਾ ਰਹੇ ਹਨ।

ਕੁਝ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਵੇਦ ਅਖਤਰ ਦਾ ਬਿਆਨ ਛਪਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਫ਼ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ “ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਹਾਂ। ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਜਾਵੇਦ ਅਖਤਰ ਦਾ ਇਸਲਾਮ ਨਾਲ ਕੋਈ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ; ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਹਨ। ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਨਾਂਵਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।” ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ, “ਮੈਨੂੰ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ—ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ—ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ; ਜਦੋਂ ਦੋਵੇਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕੁਝ ਸਹੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।” ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਰਦੂ ਸ਼ੇਰੋਸ਼ਾਇਰੀ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਹੀ ਗੈਰ-ਆਸਥਾਵਾਦੀ, ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿਰੋਧੀ, ਸਮਤਾਵਾਦੀ ਰੁਝਾਨ ਤੇ ਬਲ, ਵੈਗਿਆਨਿਕ ਨਜ਼ਰੀਏ, ਸੰਗਠਿਤ ਧਰਮ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਰਗੇ ਪੱਖਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਲਕੱਤੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ “ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਉਦਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਮੈਂ ‘ਬੋਈ ਮੇਲਾ’ ਨੂੰ ਤੀਰਥ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ—ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਹਨ; ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਉੰਨੀ ਬੁਰੀ ਨਹੀਂ।” ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਵੇਦ ਅਖਤਰ ਨੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੇ ਆਰੋਪਾਂ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਫ਼ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਨਾਸਤਿਕ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਕਦੇ ਛੁਪਾਇਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਭਰ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਦੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ—ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ—ਤੋਂ ਹਮਲੇ ਸਹਿਣੇ ਪਏ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਤਰਕ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਮਹੋਤਸਵ ਵਿੱਚ ਉਹ ਧਰਮ ਤੇ ਭਾਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ, ਬਲਕਿ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਅਖਤਰ ਨੇ ਕਲਕੱਤੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬੌੱਧਿਕ ਬਹਿਸ, ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਇੱਥੇ ਵੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਗਲਾ ਘੁੱਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਮੁਤਾਬਕ, ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਅਸਲੀ ਕਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਨਫ਼ਰਤ ਅਤੇ ਕੱਟੜ ਸੋਚ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਭਲਾਈ।

ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ, ਉਰਦੂ-ਪ੍ਰੇਮੀ, ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਜਕਰਤਾ, ਸੰਗਠਨਾਂ, ਐੱਸਐੱਫਆਈ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਵਾਮਪੰਥੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਧਰਮ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਂਝੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਧਰੋਹਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਗਾਲਿਬ, ਫੈਜ਼, ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਨਵੀ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਹਿਤ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਮੁਦਾਰ ਪਾਥੇਰੀਆ, ਜ਼ੀਸ਼ਾਨ ਮਜੀਦ, ਰਾਕੇਸ਼ ਝੁੰਝੁਨਵਾਲਾ, ਤੈਯਬ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ, ਜ਼ਾਹਿਰ ਅਨਵਰ, ਪਲਾਸ਼ ਚਤੁਰਵੇਦੀ, ਮੁਈਨ-ਉੱਦ-ਦੀਨ ਹਾਮਿਦ, ਸਮਿਤਾ ਚੰਦਰਾ, ਸਪੰਦਨ ਰਾਏ ਬਿਸਵਾਸ, ਨਵੀਨ ਵੋਹਰਾ, ਜ਼ਾਹਿਦ ਹੁਸੈਨ, ਅਭੈ ਫਡਨੀਸ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ “ਉਰਦੂ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਅਤੇ ਉਦਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ” ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਮਮਤਾ ਬੈਨਰਜੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਵੱਈਏ ਤੇ ਵਾਂਧਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ, ਵੈਸਟ ਬੰਗਾਲ ਉਰਦੂ ਅਕਾਦਮੀ (ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਮੁਸਲਿਮ’ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ) ਨੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਮੰਤ੍ਰਣ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ- “ਉਰਦੂ ਨੂੰ ‘ਮੁਸਲਿਮਨੈੱਸ’ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਧਰਮ ਨਿਰਪੇਖ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ; ਅਕਾਦਮੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ, ਧਾਰਮਿਕ ਨਹੀਂ। ਕਵੀ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਆਸਥਾ/ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ (ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ) ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਧਰਮ ਨਾਲ ਅਸੰਬੰਧਿਤ ਸੀ। ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ‘ਧਰਮ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ’ ਕਹਿ ਕੇ ਫੈਸਲਾ ਪਲਟਾਉਣਾ ਆਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਦਾਰ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ, ਤੁਹਾਡੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਪਦ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਹੈ; ਅਸੀਂ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੀ ਉਮੀਦ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ।”

ਗਜ਼ਾਲਾ ਯਾਸਮੀਨ ਜੋ ਉਰਦੂ ਅਕਾਦਮੀ ਗਵਰਨਿੰਗ ਬਾਡੀ ਅਤੇ ਅਲੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ- “ਉਰਦੂ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ—ਕਿਸੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਬੰਧ ਵਿਨਾ—ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ, ਸੌੰਦਰਯਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਉੱਤਮਤਾ ਲਈ ਮਨਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ; ਸੰਕੀਰਨ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ ਨਾਲ ਅਪਹਿਰਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ। ਆਯੋਜਨ ਸਥਗਿਤ ਹੋਣ ਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਆਸ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ, “ਅਸੀਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਵੱਡੀ ਪਹੁੰਚ ਨਾਲ ਆਯੋਜਨ ਕਰਾਂਗੇ” ਵੈਗਿਆਨਿਕ, ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਫ਼ਿਲਮਕਾਰ ਗੌਹਰ ਰਜ਼ਾ “ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਰੱਦ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਅਤੇ ਅਸਵੀਕਾਰਯੋਗ ਹੈ; ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ—ਦੋਵਾਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ‘ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਅਵਾਜ਼’ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਾਵੇਦ ਅਖਤਰ—ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤ, ਸਪੱਸ਼ਟ, ਉੱਚੀ ਅਤੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਅਵਾਜ਼ ਹਨ। ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਤਾਕਤਾਂ ਹਰ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵੰਡਣਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਜੋੜਨਾ।”

ਏਪੀਡੀਆਰ (ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਫਾਰ ਪ੍ਰੋਟੈਕਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਡੈਮੋਕ੍ਰੈਟਿਕ ਰਾਈਟਸ) ਨੇ ਵੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਿਗਿਆਪਤੀ ਰਾਹੀਂ ਨਿੰਦਾ; ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਲੋਕਤਾਂਤਰਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ/ਸੁਤੰਤਰ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਖਤਰਾ ਦੱਸਿਆ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਜਕਰਤਾ ਸ਼ਬਨਮ ਹਾਸ਼ਮੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਐੱਕਸ ਹੈਂਡਲ ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ- “ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਈਟ” ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੰਚਾਂ ਨੂੰ ਵੈਧਤਾ ਦੇਣ ਵਿਰੁੱਧ; “ਇਹ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ”—ਕੱਟੜਤਾ ਵੈਧ ਹੋਣ ਦਾ ਖਤਰਾ—ਜ਼ਰੂਰਤ ਪਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਕਲਕੱਤੇ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਨਗੇ। ਭਾਰਤ ਨਾ ਤਾਂ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਹੈ ਨਾ ਇਸਲਾਮੀ; ਨਾਸਤਿਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜੀਉਣ-ਕਹਿਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ—ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ, ਧਰਮ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗੈਰ-ਆਸਤਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।”

ਕਲਕੱਤਾ-ਆਧਾਰਿਤ ਖੋਜਕਰਤਾ ਸਾਬਿਰ ਅਹਿਮਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ “ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕੁਝ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤਾਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ; ਧਾਰਮਿਕ/ਨਾਸਤਿਕ ਹੋਣਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਪਸੰਦ ਹੈ; ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਕਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਹੈ; ਵੱਖਰੇ ਮੱਤ ਨੂੰ ਸਹਿਣਾ ਪਵੇਗਾ।” ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਜਕਰਤਾ ਮਨਜ਼ਰ ਜਮੀਲ “ਜੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਵਾਂਧਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਹਿਸ/ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰੋ—ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਵਾਸਤਵਿਕ ਉਦੇਸ਼ ਉਹ ਨਹੀਂ; ਲੇਖਕ-ਕਵੀ-ਕਲਾਕਾਰ ਵੱਖਰੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ‘ਸੰਕੀਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ’ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।” ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ, “ਉਰਦੂ ਅਕਾਦਮੀ ਸਾਹਿਤਕ ਨਿਕਾਇ ਹੈ—ਮਦਰੱਸਾ/ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾ ਨਹੀਂ; ਬਹਿਸ ਕਰੋ, ਬਹਿਸ਼ਕਾਰ/ਧਮਕੀ ਨਹੀਂ।” ਰਾਜਨੀਤੀਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਮੈਦੁਲ ਇਸਲਾਮ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ “ਸਥਗਨ ‘ਚੋਣ ਮਜਬੂਰੀਆਂ’ ਦਾ ਨਤੀਜਾ, ਜਨ-ਮਾਨਸ ਨੂੰ ਗਲਤ ਸੰਦੇਸ਼, ਉਦਾਰ ਮੂਲਾਂ ਨੂੰ ਧੱਕਾ।” ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਅਭਿਆਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ “ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ/ਸਾਂਪ੍ਰਦਾਇਕੀਕਰਨ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।

ਮੁਸਲਿਮ ਸੱਤਯਸ਼ੋਧਕ ਮੰਡਲ ਦੇ ਅਧਿਆਕਸ਼ ਡਾ. ਸ਼ਮਸੁੱਦੀਨ ਤਾਂਬੋਲੀ ਨੇ ਜਾਵੇਦ ਅਖਤਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਤਿੱਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਧਰਮ ਨਿਰਪੇਖ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਧਰਮ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਅਜੇ ਤੱਕ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਹੈ ਇਹ ਸਾਡਾ ਦੁਰਭਾਗ ਹੈ। ਧਰਮ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਜਿਵੇਂ ਧਰਮ ਪਾਲਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਦੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਦੀ ਵੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਹੈ।

ਜਨਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਨੇ ਜਾਵੇਦ ਅਖਤਰ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦੇ ਰੱਦ ਹੋਣ ਨੂੰ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਗੁੰਡਾਗਰਦੀ ਕਰਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਨੂੰ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਉਰਦੂ ਦੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਕਿਹਾ। ਜਨਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਇਰਾਨਾ ਕਦਮ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਬੰਗਾਲ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਅਕਾਦਮੀ ਨੇ ਜਨਤਾ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਗਿਰੋਹਾਂ ਅੱਗੇ ਗੋਡੇ ਟੇਕ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਹਬੀ ਬੰਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਗੰਗਾ-ਜਮਨੀ ਤਹਜ਼ੀਬ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੈ। ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਤਾਕਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਹੋਣ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਸਲੀ ਮਕਸਦ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਸੋਚਣ, ਸਵਾਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਬੋਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਹਮਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਅਤੇ ਜਨਆੰਦੋਲਨ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਨੋਟ ਕਰਨ ਦਾ ਆਹਵਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਹਿੰਦੂਤਵਵਾਦੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਾਲੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਸਤਕ ਮਹੋਤਸਵ, ਚਰਚਾ, ਪਰਿਗੋਸ਼ਠੀਆਂ ਤੇ ਹਮਲੇ ਆਮ ਗੱਲ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਵਲਣ ਆਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਕਲਕੱਤੇ ਨੂੰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਬੌੱਧਿਕ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਾਹਿਤ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੇ ਪੁਸਤਕ ਮੇਲੇ ਅਤੇ ਥੀਏਟਰ ਉਤਸਵ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ। ਕਲਕੱਤਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਬੌੱਧਿਕ ਵਿਮਰਸ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਲਕੱਤਾ ਖੁਦ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦਾ ਪੁਸਤਕ ਮੇਲਾ, ਇੱਥੇ ਦੀਆਂ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਮਰਸ਼ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖੁੱਲ੍ਹੇਪਣ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੇ ਪੁਸਤਕ ਮੇਲੇ, ਫ਼ਿਲਮ ਮਹੋਤਸਵ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਮੇਲਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖਿਆਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਅੱਜ ਦੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਡੰਬਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜੇ ਇੱਕ ਸਾਹਿਤਕ ਆਯੋਜਨ ਧਾਰਮਿਕ ਦਬਾਅ ਕਾਰਨ ਰੱਦ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਕਲਕੱਤੇ ਦੀ ਛਵੀ ਨੂੰ ਧੁੰਦਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਲੋਕਤਾਂਤਰਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਤੇ ਵੀ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਮਹੋਤਸਵ ਦਾ ਰੱਦ ਹੋਣਾ ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਤੇ ਧੱਬਾ ਹੈ।

ਬੰਗਾਲ ਵਰਗੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਦੋਂ ਇਹੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ, ਕਵੀ ਜਾਂ ਕਲਾਕਾਰ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਲਈ ਮੰਚ ਤੋਂ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਕਿਸੇ ਸਮੁਦਾਇ ਨੂੰ ਅਸਹਿਜ ਕਰਦੇ ਹਨ? ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸਹਿਮਤੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸੰਵਾਦ ਅਤੇ ਬਹਿਸ ਹੋਵੇ। ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਮਿਤਾ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਵਿਰੋਧ, ਧਮਕੀਆਂ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਲੋਕਤਾਂਤਰਿਕ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰ ਅਜਿਹੇ ਦਬਾਅ ਅੱਗੇ ਝੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਸੰਦੇਸ਼ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੱਟੜਪੰਥ ਜਿੱਤ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਚਿੰਤਨ ਹਾਰ ਗਿਆ।

ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਕੱਟੜਪੰਥ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਡਰ ਸਮਾਜ ਤੇ ਹਾਵੀ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਾਹਿਤ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲਗਾਤਾਰ ਦਬਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਵਾਦ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਅਸੀਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਲੋਕਤਾਂਤਰਿਕ ਮੂਲਾਂ ਨੂੰ ਗੁਆ ਦੇਵਾਂਗੇ। ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਮਿਤਾ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਦਾ ਸਮੀਕਰਨ ਮਿਲ ਕੇ ਸੁਤੰਤਰ ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਬਿਠਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੱਟੜਪੰਥ ਦੀ ਛਾਂ ਇੱਥੇ ਵੀ ਗਹਿਰੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਡੰਬਨਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਝੰਡਾ ਚੁੱਕਿਆ, ਉੱਥੇ ਹੁਣ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਡਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਇਸ ਵਿਵਾਦ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਹਿਮ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ—ਕੀ ਉਰਦੂ ਸਿਰਫ਼ ਮੁਸਲਿਮ ਸਮਾਜ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ? ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਰਦੂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਦੋਵਾਂ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੋਂ ਹੋਇਆ। ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਤੱਕ—ਉਰਦੂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਪਿਰੋਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਹਿਤ ਬਲਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇਮਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮ੍ਰਿੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਸਾਹਿਰ, ਸ਼ਕੀਲ, ਅਲੀ ਸਰਦਾਰ ਜਾਫਰੀ, ਜਾਂਨਿਸਾਰ ਅਖਤਰ, ਮਜਰੂਹ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰੀ, ਕੈਫ਼ੀ ਆਜ਼ਮੀ, ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਜਾਵੇਦ ਅਖਤਰ ਵਰਗੇ ਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਨੂੰ ਕਾਵਿਆਤਮਕ ਗਹਿਰਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਉਰਦੂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਧਰਮ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਹੈ, ਉਰਦੂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਅਨਿਆਇ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਨੂੰਨ-ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਤੁਸ਼ਟੀਕਰਨ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ। ਉਰਦੂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਜਾਗੀਰ। ਇਹ ਦਿੱਲੀ, ਲਖਨਊ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਲਕੱਤੇ ਤੱਕ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਤਹਜ਼ੀਬ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੀ ਉਰਦੂ ਵਿਨਾ ਅਧੂਰਾ ਹੈ। “ਮੁਗਲ-ਏ-ਆਜ਼ਮ” ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ “ਪਿਆਸਾ” ਤੱਕ ਅਤੇ “ਜਿੰਦਗੀ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਹੈ” ਵਰਗੇ ਆਧੁਨਿਕ ਗੀਤਾਂ ਤੱਕ, ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਉਰਦੂ ਦੀ ਨਾਜ਼ੁਕਤ ਅਤੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਝਲਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇਮਾ ਨੂੰ ਉਹ ਜਾਦੂ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੇ ਵਖਾਣਿਆ। ਇਸ ਲਈ “ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ” ਵਿਸ਼ੇ ਵਾਲਾ ਮਹੋਤਸਵ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਆਯੋਜਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਇਸ ਸਾਂਝੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਉਤਸਵ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਅਵਸਰ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਰੱਦ ਹੋ ਜਾਣਾ ਇਸ ਸਾਂਝੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੇ ਵੀ ਘਾ ਹੈ।

ਅੱਜ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਦਬਾਅ, ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਝੁਕਾਅ ਵਾਲੀ ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੀ ਅਸਹਾਇਤਾ—ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਾਬਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੱਟੜਪੰਥ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਹੁਣ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣੇ, ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਯੋਜਨਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ।

• ਐਡ.ਸੰਜੈ ਪਾਂਡੇ
  (ਵਕੀਲ, ਮੁੰਬਈ ਉੱਚ ਅਦਾਲਤ)