ਅੱਜ ਦੇ ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਤੇ ਤਣਾਅ-ਭਰੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਆਸ਼ਾਵਾਦ (Optimism) ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਵੱਲ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਰੱਖਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ — ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਸਿਹਤ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੱਤ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਸ ਆਸ਼ਾਵਾਦ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਧਿਆਨ (Meditation) ਇੱਕ ਐਸੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਜੋ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਦਰਜ਼ ਹੋਈ ਹੈ ਪਰ ਹੁਣ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਵੀ ਆਸ਼ਾਵਾਦ ਦੀ ਸਹਿਯੋਗੀ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ।
ਵਿਗਿਆਨਕ ਖੋਜ ਸਾਬਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਧਿਆਨ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਾਂਤ ਬੈਠਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਵਾਲੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਆਸ਼ਾਵਾਦ, ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਸੰਤੁਲਨ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਲਚੀਲਾਪਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
੧. ਧਿਆਨ ਤੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਸੋਚ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ
ਧਿਆਨ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਉਹ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਤੇ ਸਵੈ-ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹਨ — ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪ੍ਰੀਫਰੰਟਲ ਕੋਰਟੈਕਸ, ਐਮੀਗਡਾਲਾ ਅਤੇ ਐਂਟੀਰੀਅਰ ਸਿੰਗੂਲੇਟ ਕੋਰਟੈਕਸ। ਹਾਰਵਰਡ ਮੈਡੀਕਲ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਵਿਸਕੌਨਸਿਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਅਧਿਐਨ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਨਿਯਮਤ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰੀਫਰੰਟਲ ਕੋਰਟੈਕਸ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੇ ਮੈਟਰ ਦੀ ਘਣਤਾ ਵਧਦੀ ਹੈ — ਜੋ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੈ।
ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਧਿਆਨ ਐਮੀਗਡਾਲਾ ਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਘਟਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ — ਜੋ ਡਰ ਤੇ ਤਣਾਅ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਸੰਜਮ ਨਾਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਸੋਚ ਦੀ ਆਦਤ ਬਣਦੀ ਹੈ।
੨. ਹਾਰਮੋਨ ਤੇ ਸਰੀਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਧਿਆਨ ਮਨ ਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚਲੇ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਖੋਜ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨਿਯਮਤ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਕੋਰਟੀਸੋਲ (ਤਣਾਅ ਹਾਰਮੋਨ) ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੈਰੋਟੋਨਿਨ, ਡੋਪਾਮਾਈਨ ਅਤੇ ਐਂਡੋਰਫਿਨਜ਼ ਵਰਗੇ “ਖੁੱਸ਼ੀ ਦੇ ਰਸਾਇਣ” ਵੱਧਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਨਾਲ ਰਕਤ-ਦਬਾਅ ਘੱਟਦਾ ਹੈ, ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ ਸਥਿਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਵੈ ਚਾਲਤ ਨਰਵਸ ਸਿਸਟਮ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਰੀਰਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰਤਾ ਤੇ ਆਸ਼ਾਵਾਦ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।
੩. ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਭਾਵ: ਸੋਚ ਦੇ ਢੰਗ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਮਾਈਂਡਫੁਲਨੈੱਸ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ — ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੇਤਨ ਨਿਗਰਾਨੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਿੰਤੂ ਪ੍ਰੰਤੂ ਦੇ। ਇਹ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਰਹਿਣ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਚਨਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਖ਼ੋਜਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੋ ਲੋਕ ਨਿਯਮਤ ਧਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਸ਼ਾਵਾਦ ਤੇ ਜੀਵਨ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
੪. ਧਿਆਨ ਇੱਕ ਮਾਨਸਿਕ ਇਲਾਜ ਵਜੋਂ
ਧਿਆਨ ਕੇਵਲ ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਡਰ, ਚਿੰਤਾ ਤੇ ਬੈਚੇਨੀ ਵਰਗੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਕਈ ਕਲੀਨਿਕਲ ਅਧਿਐਨ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਾਈਂਡਫੁਲਨੈੱਸ-ਬੇਸਡ ਕਾਗਨੀਟਿਵ ਥੈਰਪੀ (MBCT) ਜਾਂ ਟ੍ਰਾਂਸੈਂਡੈਂਟਲ ਮੈਡੀਟੇਸ਼ਨ (TM) ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ ਦੇ ਦੁਬਾਰਾ ਆਉਣ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 50% ਤੱਕ ਘੱਟਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੋਗ-ਪ੍ਰਤੀ ਰੋਧਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵੱਧਦੀ ਹੈ, ਤਣਾਅ-ਸੰਬੰਧੀ ਰੋਗ ਘੱਟਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
੫. ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਵਿਉਹਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ
ਧਿਆਨ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਲਾਭ ਵੀ ਗਹਿਰੇ ਹਨ। ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਧਿਆਨ ਇੰਸੂਲਾ ਤੇ ਮਿਰਰ ਨਿਊਰਾਨ ਨੈੱਟਵਰਕ ਨੂੰ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੇ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ।
ਕਾਰਜਸਥਲਾਂ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗਰੁੱਪ ਧਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਨਾਲ ਟੀਮ-ਸਪਿਰਟ, ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਆਸ਼ਾਵਾਦ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਸਬੂਤ ਮਿਲੇ ਹਨ।
੬. ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ
ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੁਣ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਾ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਿਆਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ — ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲਵਿੰਗ ਕਾਈਂਡਨੈੱਸ ਮੈਡੀਟੇਸ਼ਨ, ਮਾਈਂਡਫੁਲਨੈੱਸ, ਜਾਂ ਟ੍ਰਾਂਸੈਂਡੈਂਟਲ ਧਿਆਨ — ਕਿਵੇਂ ਵਿਲੱਖਣ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਸ਼ਾਵਾਦ ਤੇ ਸਿਹਤ ‘ਤੇ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਜਿਵੇਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਨਿਊਰੋਸਾਇੰਸ ਵਿੱਚ ਉੱਨਤੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਧਿਆਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੈਧ ਥੈਰਾਪੀਕ ਇੰਟਰਵੇਂਸ਼ਨ ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਸ਼ਾਵਾਦ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਵੱਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਵੇਗੀ।
ਧਿਆਨ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗਿਆਨ ਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਸੁੰਦਰ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਦਿਮਾਗੀ ਰਸਾਇਣ, ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਸੰਤੁਲਨ ਅਤੇ ਸੋਚ ਦੇ ਢੰਗ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਕੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮੋੜਦਾ ਹੈ।
ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਧਿਆਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਾਰਿਤ ਜਨਸਿਹਤ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸਮੂਹਕ ਆਸ਼ਾਵਾਦ ਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਵੱਧਾਉਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਕਦਮ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਸੁਰਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ
ਵਿਗਿਆਨ ਅਧਿਆਪਕ
ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ
ਪੰਜਾਬ।
