ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਸਿਹਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮੂਲ ਨਿਰਣਾਇਕ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਚਾਰਿਤ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਮੁੱਖ ਰੋਕਥਾਮ ਉਪਾਅ ਹਨ ਜੋ ਜੀਵਨ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਭਲਾਈ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਭਿਆਸਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮਝ ਤੱਕ, ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਰੂਪਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਾਰਜ ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਸਿਹਤ ਸਿਰਫ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੂਰੀ ਸਰੀਰਕ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਖ-ਸਮ੍ਰਿੱਧੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ। ਜਦੋਂਕਿ ਸਿਹਤ ਵਿਗਿਆਨ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ਹੈ ਪਰ ਰੋਕਥਾਮ ਇਲਾਜ਼ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਗਤ-ਕਾਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਚਾਹੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਹੋਵੇ, ਬਿਮਾਰੀ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਕਤਾਰ ਦਾ ਡਿਫੈਂਸ ਸਿਸਟਮ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਪੈਟਰਨ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਮਰ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅੱਜ ਦੇ ਆਪਸੀ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਸੰਚਾਰਿਤ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਪਾਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫੈਲ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਕਦੇ ਵੀ ਇੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਆਧਾਰ
ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਉਹ ਅਭਿਆਸ ਹਨ ਜੋ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਰੋਕਥਾਮ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਮਾਈਕ੍ਰੋਬਾਇਓਲੋਜੀ ਅਤੇ ਐਪੀਡਿਮਿਯੋਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਗਹਿਰਾ ਹੈ:
- ਮਾਈਕ੍ਰੋਬੀਅਲ ਨਿਯੰਤਰਣ –
ਸਹੀ ਹੱਥ ਧੋਣਾ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ (ਪੈਥੋਜੈਨਿਕ ਮਾਈਕ੍ਰੋਆਰਗੈਨਿਜ਼ਮਾਂ) ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਸ ਕੋਲੀ, ਸਟੈਫਿਲੋਕੋਕਸ ਔਰੀਅਸ ਅਤੇ ਵਾਇਰਸਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੰਫਲੂਐਂਜ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਰ ਕੋਵਿ ੨( SARS-CoV-2 )ਨੂੰ ਹਟਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਿਹਤ ਸਰਵੇਖਣਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਪੇਟ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ 40% ਤੱਕ ਅਤੇ ਸਾਹ ਦੇ ਸੰਕ੍ਰਮਣਾਂ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 20% ਤੱਕ ਘਟਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। - ਸੰਕ੍ਰਮਣ ਦੀ ਲੜੀ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ –
ਸੰਕ੍ਰਮਿਤ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਸਿੱਧੇ ਸੰਪਰਕ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਖਾਣਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਜਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਾਰਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੈਨਿਟੇਸ਼ਨ, ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ, ਖਾਣੇ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਕੂੜੇ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਇਹਨਾਂ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ। - ਇਮੀਯੂਨ ਸਿਸਟਮ ਦਾ ਸਮਰਥਨ –
ਇੱਕ ਸਾਫ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਹਾਨਿਕਾਰਕ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ (ਮਾਈਕ੍ਰੋਬਾਂ) ਦੇ ਬਿਨਾ ਬੇਕਾਰ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਮੀਯੂਨ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਰੋਕਥਾਮ ਯੋਗ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਭਾਰੀ ਹੋ ਜਾਵੇ।
ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਹਤ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ
- ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ–
ਬਾਥਿੰਗ, ਮੂੰਹ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ, ਸਾਫ਼ ਕਪੜੇ ਅਤੇ ਮਹਿਨਾ ਹਾਈਜੀਨ ਵਰਗੇ ਅਭਿਆਸ ਚਮੜੀ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ, ਦੰਦਾਂ ਦੀ ਖਰਾਬੀ, ਪੈਰਾਸਾਇਟਿਕ ਇੰਫੈਕਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਜਨਨ ਸਿਹਤ ਦੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। - ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ–
ਇਹ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਉਪਾਅ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਮੌਤ ਦਰ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਭਾਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ। - ਖਾਣੇ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ–
ਖਾਣੇ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਤਿਆਰੀ, ਸੰਭਾਲ ਪੇਟ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ, ਟਾਇਫੋਇਡ, ਹੈਪੇਟਾਇਟਿਸ ਏ ਅਤੇ ਗੁਰਦੇ ਦੀਆਂ ਜ਼ਹਿਰਲੀ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕਦੀ ਹੈ। ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਨਾਲ ਹੀ ਲਗਭਗ 1.4 ਮਿਲਿਅਨ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੇਟ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। - ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀ ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ–
ਸਹੀ ਕੂੜਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ, ਨਾਲੀਆਂ ਦੇ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਯੋਗ ਨਿਪਟਾਰਾ ਅਤੇ ਸਾਫ਼ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ ਮਲੇਰੀਆ, ਡੇਂਗੂ ਅਤੇ ਪਲੇਗ ਵਰਗੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੱਛਰਾਂ, ਮੱਖੀਆਂ ਅਤੇ ਚੂਹਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਜਨਨ ਦੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਮੌਤ ਦਰ ਘਟਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। - ਸਮੂਹਿਕ ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ–
ਜਨਤਕ ਸੈਨਿਟੇਸ਼ਨ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ, ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਹਾਈਜੀਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਥਾਂਵਾਂ ਦੀ ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਸਮੂਹਿਕ ਭਲਾਈ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਸਿਹਤ ਖਰਚਿਆਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਸਫ਼ਾਈ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਸੰਚਾਰਿਤ ਬਿਮਾਰੀਆਂ (NCDs)
ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਫ਼ਾਈ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੰਚਾਰਿਤ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਦੇ ਕਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, ਮੂੰਹ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਦਿਲ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪੀਰੀਓਡੋਂਟਲ ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੱਚੇ ਖਾਦ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਕਾਰਸਿਨੋਜੈਨਿਕ ਟੌਕਸਿਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਫਲਾਟੋਕਸਿਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਘਟਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤਣਾਅ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸੁੱਖ-ਸਮ੍ਰਿੱਧੀ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਵ
ਸਫ਼ਾਈ ਸਿਰਫ਼ ਸਿਹਤ ਲਾਭਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹਨ; ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਡੂੰਘੇ ਹਨ:
ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਨਤੀਜ਼ੇ –
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਅਤੇ ਸਿਖਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ –
ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੀ ਦਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਕੰਮ ਦੇ ਦਿਨ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਖ਼ਰਚੇ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਲਿੰਗ ਸਮਾਨਤਾ –
ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿਹਤ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕੁੜੀਆਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਗ ਲੈਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ ਬਦਲਾਅ
ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਤੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਕਈ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਫਾਈ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਅਣੁਕੂਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਲਗਭਗ 2 ਬਿਲੀਅਨ ਲੋਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਅਤੇ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰਕਰਨ, ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਾਲੀਆ ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਕਟ ਜਿਵੇਂ ਕਿ COVID-19 ਮਹਾਮਾਰੀ ਨੇ ਇਹ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸਫ਼ਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਸਫਾਈ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਸਕਾਰਕ ਜਾਂ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਨੈਤਿਕ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਹਨ; ਇਹ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤੱਥ ਹਨ। ਇਹ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਮਰ ਨੂੰ ਵੱਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮ੍ਰਿੱਧੀ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ, ਸਫ਼ਾਈ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜਨਤਕ ਸਿਹਤ ਦੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਸਫ਼ਾਈ ਅਤੇ ਸੁਥਰਾਈ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਸਮੂਹਿਕ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਸੁਰਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ
ਵਿਗਿਆਨ ਅਧਿਆਪਕ
ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ
ਪੰਜਾਬ।
