ਮਨੋਕਲਪਿਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਘੜਨ ਅਤੇ ਮੰਨਣ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਕਾਰਨ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸੋਚ ਦੇ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਭਟਕਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੇ ਹਨ -ਤਰਕਸ਼ੀਲ

ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਲਪਨਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸੱਚੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਦੱਸੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਪੂਲਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਮਨੋਕਲਪਿਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਘੜ੍ਹਨ ਪਿੱਛੇ ਜੋ ਕਾਰਨ ਹੈ, ਉਹ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਸਮਝ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਦਿਲਚਸਪ ਅਤੇ ਵਜ਼ਨਦਾਰ ਬਣਾਉਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਝੂਠੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਘੜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸੀ ,ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਘੜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਇਹ ਬੰਦੇ ਦੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਨ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵ ਦੇਣ। ਇਸ ਲਈ ਆਮ ਆਦਮੀ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਦਿਲਚਸਪ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਜੋੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭੂਤਾਂ-ਪ੍ਰੇਤਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਚਮਤਕਾਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਇਹੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸੋ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਘੜ੍ਹਦੇ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਇਹ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਾਲਪਨਿਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ। ਉੱਤੋਂ ਦੂਜਾ ਫੈਕਟਰ ਇਹ ਜੁੜ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਵੱਧ ਸਨਸਨੀਖੇਜ ਰੂਪ ਦੇ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਉਨਾ ਹੀ ਉਹ ਵੱਧ ਵੇਖੀ ਜਾਵੇਗੀ, ਜਿੰਨੀ ਵੱਧ ਵੇਖੀ ਜਾਵੇਗੀ ਉਨੇ ਵੱਧ ਉਸ ਤੋਂ ਪੈਸੇ ਮਿਲਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਬਣੇਗੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਜੋ ਵਾਪਰੀਆਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਧਾਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਮਤਕਾਰੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਤੋਂ ਅਗਲਾ ਸਵਾਲ ਇਹ ਖੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਹਾਣੀਆਂ ਘੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਦਿਲਚਸਪ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਮਸਾਲੇ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਕਿਉਂ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ? ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਕੀ ਹੈ?
ਇਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਧਰਮੇਂਦਰ ਆਜ਼ਾਦ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤਾਰਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਕਾਰਲ ਸੇਗਾਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਕਾਰਲ ਸੇਗਾਨ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਦੋਸਤ ਨਾਲ ਇਕ ਰੈਸਟੋਰੈਂਟ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਦਾ ਖਾਣਾ ਖਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਅਚਾਨਕ ਬਾਹਰ ਰੌਲਾ ਪੈਣ ਲੱਗਾ। ਕਾਰਲ ਨੇ ਖਿੜਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਝਾਕ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਰੈਸਟੋਰੈਂਟ ਦੇ ਬਾਹਰ ਭੀੜ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰੇ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਚਮਕਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਿੱਚ ਰੌਲਾ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਲੋਕ ਉਸ ਰੋਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਗ੍ਰਹਿ ਤੋਂ ਆਇਆ ਸਪੇਸਸ਼ਿੱਪ ਸਮਝ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੱਲੋਂ ਫੈਲਾਈ ਹੋਈ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਦੂਜੇ ਗ੍ਰਹਿ ਤੋਂ ਆਏ ਇਹ ਲੋਕ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਕਾਰਲ ਸੇਗਾਨ ਆਪਣੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਅਤੇ ਤਰਕ-ਪੂਰਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਨ। ਤਾਰਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਦੂਰਬੀਨ ਨਾਲ ਹੀ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚੋਂ ਦੂਰਬੀਨ ਕੱਢੀ ਅਤੇ ਉਸ ਰੋਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲੱਗੇ। ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਚਾਈ ਦੀ ਸਮਝ ਆ ਗਈ। ਉਹ ਭੀੜ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ਦੂਜੇ ਗ੍ਰਹਿ ਤੋਂ ਆਇਆ ਸਪੇਸਸ਼ਿੱਪ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਮਿਲਟਰੀ ਏਅਰ-ਕਰਾਫਟ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰੀਖਣ ਲਈ ਉਡਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਕਾਰਲ ਸੇਗਾਨ ਵੱਡਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਕੱਟਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਫਿਕਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਚਮਕ ਬੁਝ ਗਈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੋਵੇ।
ਕਾਰਲ ਨੇ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਤੁਸੀਂ ਇਨੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਕਿਉਂ ਹੋ ਗਏ? ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਸ ਚਮਕਦੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਗਲਤ-ਫਹਿਮੀ ਵਿੱਚ ਪੈਣ ਤੋਂ ਬਚ ਗਏ।”
ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਖਿੱਝ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣ ਵਿਚ ਕੀ ਮਜ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਨਵੀਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਿਲਟਰੀ ਜੈੱਟ ਵੇਖ ਕੇ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਝਣ ਲੱਗੇ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਏਲੀਅਨਜ਼ ਦਾ ਸਪੇਸਸ਼ਿੱਪ ਦੇਖ ਲਿਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੀ ਇਹ ਮਹੱਤਤਾ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।”
ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਕਾਰਲ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਿਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪਛਾਣ ਦਾ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਰੁਮਾਂਚ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੈ। ਸੱਚ ਕਹੀਏ ਤਾ ਕਾਰਲ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਉਹ ‘ਜਾਦੂ ਕਹਾਣੀ’ ਖੋਹ ਲਈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਨੀਰਸਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੰਗ ਭਰ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਅਨੁਭਵ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਾਸ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਸੀÍ
ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੇ ਜਿਉਂ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਮਾਂਚਕ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਇਹ ਚਾਹੇ ਭੂਤਾਂ-ਪ੍ਰੇਤਾਂ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਹੋਣ, ਭਾਵੇਂ ਪੁਨਰ-ਜਨਮ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਬਾਰੇ ਕਾਲਪਨਿਕ ਗੱਲਾਂ ਹੋਣ।
ਚਾਹੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਝੂਠੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਘੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਪਿੱਛੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਕਾਰਨ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸੋਚ ਦੇ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਭਟਕਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੋ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਲਪਨਿਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸੱਚਾਈ ਦੇ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਪਾਸੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਧਾਂ, ਸੰਤਾਂ, ਕਥਾਵਾਚਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਜੋ ਕਹਾਣੀਆਂ ਘੜ ਘੜ ਕੇ ਸੁਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਇਹ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਾਹ ਵਾਹ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਭੀੜਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਭੀੜਾਂ ਨਾ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਧਨ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਬਲਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਫੈਲਾਈਆਂ ਅਫਵਾਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਮੰਨ ਕੇ ਫਿਰਕੂ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਝੂਠੇ ਬਿਰਤਾਂਤ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਕਥਾਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਚਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਚਾਹੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਫਿਰਕੂ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਆਈ.ਟੀ. ਸੈੱਲ ਵਾਲਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਘੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਕੁੱਝ ਖੁਦਗਰਜ਼ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਫੈਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹੋਣ, ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਸੁਸਾਇਟੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਲੋਕਾਂ ਅੱਗੇ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਵੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ ਲਈ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ।

ਮਾਸਟਰ ਪਰਮਵੇਦ
ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਆਗੂ
ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਸੁਸਾਇਟੀ ਪੰਜਾਬ
9417422349