ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ
ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਹਾਸੇ ਤੇ ਵਿਅੰਗ ਦਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਤੇ ਅਦਿੱਖਾ ਪੱਖ ਹੈ,
ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੋਰੰਜਨ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਸਰੋਤ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ ਦਾ ਨਾਮ ਉਹਨਾਂ ਚੁਣਿੰਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਾਸੇ ਦੀ ਮਿੱਠਾਸ ਵਿੱਚ ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਕੜਵਾਹਟ ਮਿਲਾ ਕੇ
ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਰੂਬਰੂ ਕਰਵਾਇਆ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਅੰਗ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਹੱਸਾਉਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ,
ਸਗੋਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਤਾਕਤ ਬਣਾਇਆ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਮ ਹਾਸੇ ਦੀ ਓਟ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਚਾਈਆਂ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੁਣਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ।
ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ ਦੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਹਾਸਾ, ਦਰਦ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ — ਤਿੰਨੋ ਇਕੱਠੇ ਵਸਦੇ ਹਨ।
ਉਹ ਹੱਸਾਉਂਦੇ ਵੀ ਹਨ, ਪਰ ਉਸ ਹਾਸੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਤੀਖ਼ੀ ਚੋਟ ਛੁਪੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਚਿਹਰੇ ਦੋਵਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਛੱਡ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਜੀਵਨ ਤੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਯਾਤਰਾ
ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਰਮੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਗਰਗ ਹੈ।
ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਸਧਾਰਣ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜੰਮੇ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਕੇਵਲ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਰਹੀ;
ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਛੂਹਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਸੱਚਾਈ ਅਤੇ ਹਾਸਾ ਇਕੱਠੇ ਟਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਗਰਗ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਰਾਹੀਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਉਹ ਪੱਖ ਚੁਣੇ ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਦਾਰ ਆਪਣੀ ਅਸਲੀ ਸੂਰਤ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਸੇ ਇਕ ਵਰਗ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ,
ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਦਰਪਣ ਹਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ “ਹਾਸਾ ਉਹੀ ਅਸਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੱਚਾਈ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਵੇ, ਝੂਠੇ ਹਾਸੇ ਨਾਲ ਸਿਰਫ਼ ਆਵਾਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਰਥ ਨਹੀਂ।”
ਇਹੀ ਦਰਸ਼ਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਰ ਲੇਖ ਤੇ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਰਗ-ਰਗ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦਾ ਹੈ।
ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ
ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ —
ਲੈਪਟਾਪ
ਪਛਤਾਵਾ
ਡਾਕਟਰ ਤੇ ਨਰਸ
ਭੁਲੇਖਾ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਾਸੇ ਦੀ ਪਰਤ ਹੇਠੋਂ ਬੇਨਕਾਬ ਕੀਤਾ ਹੈ।
“ਲੈਪਟਾਪ” ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਮਸ਼ੀਨੀ ਬਣਨ ਉੱਤੇ ਵਿਅੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ,
ਜਦਕਿ “ਡਾਕਟਰ ਤੇ ਨਰਸ” ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਦੇ ਨਾਟਕ ਦਾ ਪਟਾਖਾ ਫੁੱਟਦਾ ਹੈ।
“ਪਛਤਾਵਾ” ਅਤੇ “ਭੁਲੇਖਾ” ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀ ਨਰਮੀ, ਉਸ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਦਬਾਅ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਹੈ।
ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ ਦੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਖਾਸੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸਧਾਰਣ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਬਹੁਤ ਅਸਧਾਰਣ ਹੈ।
ਉਹ ਆਮ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਅੰਗ ਖੋਜਦੇ ਹਨ — ਜਿੱਥੇ ਹੋਰ ਲੇਖਕ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ,
ਉਥੇ ਗਰਗ ਜੀ ਠਹਿਰ ਕੇ ਚਿੰਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਵਿਅੰਗ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਸ਼ੈਲੀ
ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ ਦੀ ਵਿਅੰਗ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਗੁਣ ਹੈ — ਮਿੱਠੇ ਹਾਸੇ ਵਿੱਚ ਛੁਪਿਆ ਸਚ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਸਿੱਧੀ ਹੈ ਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਡੂੰਘਾ।
ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ‘ਤੇ ਹਾਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ;
ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀ, ਸੋਚ ਤੇ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਉੱਤੇ ਚੋਟ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਸਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਲਈ ਨਹੀਂ,
ਸਗੋਂ ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਆਤਮ-ਮੁਲਾਂਕਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਧਾਰਣ, ਬੋਲਚਾਲੀ ਤੇ ਆਮ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਅੰਗ-ਕਲਾ ਦਾ ਅਸਲ ਜਾਦੂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਪਹਿਲਾਂ ਹੱਸਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ
ਉਸ ਹਾਸੇ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਉੱਠਦੇ ਸਵਾਲ ਉਸਨੂੰ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਕਈ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਾਸਾ ਇੰਨਾ ਨਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਚੋਟ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ
ਦਿਲ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ‘ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਅੰਗਕਲਾ ਦਾ ਸੌੰਦਰਯ ਹੈ।
ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਾ ਤੇ ਦਰਸ਼ਨ
ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ ਦੇ ਵਿਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਾ ਵੱਸਦੀ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮਝ ਹੈ।
ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਅੰਗਕਾਰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ-ਵੇਤਾ ਤੇ ਮਨੋਚਿੰਤਕ ਵੀ ਹਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਬੇਪਰਵਾਹੀ, ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਖੋਖਲੀ ਹਕੀਕਤ,
ਮੌਜੂਦਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਦੋਹਰੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਲਾਲਚ ਦੀ ਖੁਲ੍ਹੀ ਪੋਲ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਪਰ ਇਹ ਸਾਰਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਦੇ ਕਠੋਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ,
ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਸਨੂੰ ਹਾਸੇ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਅੰਗ ਕਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਨਹੀਂ —
ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਆਸ ਨਾਲ ਲਿਖਦੇ ਹਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਮ ਕੜਵਾਹਟ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ,
ਬਲਕਿ ਸੋਚਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ
ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਅੰਗ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵੀਂ ਪਹਿਚਾਣ ਦਿੱਤੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਵਿਅੰਗ ਸਿਰਫ਼ ਹਾਸੇ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨਹੀਂ,
ਬਲਕਿ ਸਮਾਜਕ ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹਥਿਆਰ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਨੇ ਨਵੇਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਹਾਸੇ ਦੀ ਓਟ ਵਿੱਚ
ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਰੱਖਣ।
ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ ਦਾ ਵਿਅੰਗ “ਸੋਚਦੇ ਹਾਸੇ” ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ —
ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਾਸੇ ਦੇ ਨਾਲ ਦਰਦ, ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦੇ ਰੰਗ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਲਮ ਇੱਕ ਐਸਾ ਆਇਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ
ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜ ਦਾ, ਬਲਕਿ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦਾ ਵੀ ਚਿਹਰਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼
ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਅੰਗ ਨੂੰ ਉੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਮਰਿਆਦਾ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਇਆ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਹਾਸਾ ਸਿਰਫ਼ ਹੱਸਾਉਣ ਲਈ ਨਹੀਂ,
ਬਲਕਿ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਕਹਿਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਹੈ।
ਕੇ.ਐਲ. ਗਰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ ਨੇ ਵਿਅੰਗ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪੱਧਰ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ
ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਮਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਿੱਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ —
“ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਸਚ ਕਹਿਣਾ, ਇਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕਲਾ ਹੈ।”
ਰਮੇਸ਼ ਗਰਗ ਦਾ ਨਾਮ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਅੰਗ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸੁਵਰਨ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਰਹੇਗਾ —
ਇੱਕ ਐਸਾ ਲੇਖਕ ਜਿਸ ਨੇ ਹਾਸੇ ਨੂੰ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਾਇਆ,
ਤੇ ਕਲਮ ਨੂੰ ਸਚਾਈ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ।
ਮੰਗਤ ਗਰਗ, ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਕਾਲਮਨਵੀਸ਼
📞 98201-61670
