ਅਨੰਤ ਮਹਾਦੇਵਨ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ‘ਫੁਲੇ’ ਫਿਲਮ ਦੇ ਸੈਂਸਰ ਬੋਰਡ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਵਿਵਾਦ ‘ਤੇ ਲੇਖ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਲਈ – ਕਲਪਨਾ ਪਾਂਡੇ

‘ਦ ਸਟੋਰੀਟੈਲਰ’ ਵਰਗਾ ਉੱਚ ਕੁਆਲਿਟੀ, ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਅਰਥਪੂਰਨ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਅਨੰਤ ਮਹਾਦੇਵਨ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ‘ਫੁਲੇ’ ਫਿਲਮ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤੀਬਰ ਵਿਵਾਦ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਈ ਹੈ। ‘ਫੁਲੇ’ ਫਿਲਮ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ 11 ਅਪ੍ਰੈਲ 2025 ਨੂੰ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸੀ, ਪਰ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਠਾਏ ਗਏ ਜਾਤੀਵਾਦ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਇਤਰਾਜ਼ਾਂ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ 25 ਅਪ੍ਰੈਲ 2025 ਤੱਕ ਅੱਗੇ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀਆਂ ਲਈ ਪਹਿਲਾ ਸਕੂਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਤਥਾਕਥਿਤ ਪਛੜੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਉਥਾਨ ਕਰਨਾ ਫੁਲੇ ਜੋੜੇ ਦਾ ਕੰਮ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਹੈ। ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਕ ਗਾਂਧੀ ਜੋਤੀਰਾਵ ਫੁਲੇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਪਤ੍ਰਲੇਖਾ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੁਲੇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਇਹ ਫਿਲਮ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਾਨਤਾ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 1848 ਵਿੱਚ ਲੜਕੀਆਂ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਕੂਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਅਨੰਤ ਮਹਾਦੇਵਨ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਇਸ ਫਿਲਮ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਣਥੱਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪਾਉਣਾ ਹੈ। ਜੋਤੀਰਾਵ ਫੁਲੇ ਅਤੇ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੁਲੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇਹ ਫਿਲਮ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਇਤਰਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਜੋਂ, ਸੈਂਟਰਲ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਫਿਲਮ ਸਰਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ (ਸੀਬੀਐਫਸੀ) ਨੇ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸੀਬੀਐਫਸੀ ਨੇ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ‘ਮਾਂਗ’, ‘ਮਹਾਰ’, ‘ਪੇਸ਼ਵਾਈ’ ਵਰਗੇ ਜਾਤੀ ਸੰਬੰਧੀ ਸੰਦਰਭ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਜਾਂ ਬਦਲਣ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ‘3,000 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ’ ਵਾਲੇ ਸੰਵਾਦ ਨੂੰ ‘ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ’ ਵਜੋਂ ਸੁਧਾਰਿਤ ਅਭਿਵਿਆਕਤੀ ਸੁਝਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਨਾਲ ਫੁਲੇ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਨੂੰ ਨਰਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਟੌਤੀ ਫੁਲੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵੰਚਿਤ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਅਨਿਆਂਪੂਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸੀਬੀਐਫਸੀ ਉੱਤੇ ਦੋਗਲੇਪਣ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ, ਕੀ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਫਿਲਮਾਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦੇ ਮਾਪਦੰਡ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਨ? ਵਿਵਾਦਿਤ ਬਿਆਨਾਂ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਾਲੀਆਂ ‘ਦ ਕੇਰਲ ਸਟੋਰੀ’ ਅਤੇ ‘ਦ ਕਸ਼ਮੀਰ ਫਾਈਲਜ਼’ ਵਰਗੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਨੂੰ ਸੈਂਸਰ ਬੋਰਡ ਨੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਫਿਲਮਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਟੌਤੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਪਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਸ਼ਾਹੀ ਮੁੱਲਾਂ ਉੱਤੇ ਅੱਖਰੀ ਜਾਤੀਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ‘ਫੁਲੇ’ ਇਸ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਜੋਤੀਰਾਵ ਫੁਲੇ ਅਤੇ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੁਲੇ ਦੇ ਕੰਮ ਉੱਤੇ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਮਹਾਤਮਾ ਫੁਲੇ ਦਾ ਜਨਮ 11 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਯੰਤੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਇਹ ਫਿਲਮ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਣ ਦਾ ਸਬੰਧ ਇਸ ਦੇ ਵਪਾਰਕ ਹਿੱਤਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਫਿਲਮ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਰਿਲੀਜ਼ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਉੱਤੇ ਅਸਰ ਪਵੇਗਾ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਸੁਝਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਵਿੱਚ ਦੇਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਅਸੰਗਤਤਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੀਬੀਐਫਸੀ ਸਾਰੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕਸਾਰ ਨਿਯਮ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਦੇ ਕਥਾਨਕ ਕੁਝ ਖਾਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਜੋ ਚੁਣੌਤੀਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਚੋਣਵਾਦ ਸੀਬੀਐਫਸੀ ਦੀ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਉੱਤੇ ਸਵਾਲ ਖੜੇ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਕਲਾਤਮਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਿਆਉਣ ਉੱਤੇ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਆ ਰહੀਆਂ ਹਨ।

ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਇੱਕ ਅਤਿਅੰਤ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮੁੱਦਾ ਹੈ। ਜਾਤੀ ਆਧਾਰਿਤ ਵਿਤਕਰਾ ਅੱਜ ਵੀ ਕਾਇਮ ਹੈ। ‘ਫੁਲੇ’ ਵਰਗੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ, ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਟਕਰਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਸੈਂਸਰ ਬੋਰਡ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਕਹਿਣ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸੀਬੀਐਫਸੀ ਦੀ ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਬਾਅ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਰਤਾ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ‘ਫੁਲੇ’ ਵਰਗੀ ਫਿਲਮ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਨਿਯਮ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੀਬੀਐਫਸੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਬੋਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਵੰਡ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਛੋਟ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਤੀਜੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ‘ਫੁਲੇ’ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਰਿਲੀਜ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਾ ਦੇਣ ਪਿੱਛੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹੱਥ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋਤੀਰਾਓ ਅਤੇ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੁਲੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇਸ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕੂਲ ਚਿੱਤਰਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਖਲਨਾਇਕ ਵਾਂਗ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਅਨਿਆਂਪੂਰਨ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਕਾਰਨ ਸੀਬੀਐਫਸੀ ਨੇ ਫਿਲਮ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਏ ਅਤੇ ਕੁਝ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦਾਂ ਉੱਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਜਤਾਏ, ਅਤੇ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਫਿਲਮ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਦੇਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਫਿਲਮ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਹੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਫੁਲੇ ਜੋੜੇ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕਿਰਦਾਰ ਵੀ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ, ਸੀਬੀਐਫਸੀ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ, ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਕੇ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਜਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਜ਼ਿੱਦ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਸੀਬੀਐਫਸੀ ਦੀ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਸ਼ੱਕੀ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਖਾਸ ਗਰੁੱਪ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਦੇ ਕਲਾਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਇਹ ਸਵਾਲ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਸੀਬੀਐਫਸੀ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਫੈਸਲੇ ਲੈ ਰਹੀ ਹੈ ਜਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਸੀਬੀਐਫਸੀ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚ ਜਾਂ ਕਲਾਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਦਾ ਅਸਲ ਸੰਦੇਸ਼ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਉੱਤੇ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸੀਬੀਐਫਸੀ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇਯੋਗਤਾ ਉੱਤੇ ਸਵਾਲ ਉੱਠਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਚੌਥਾ ਮੁੱਦਾ ਕਲਾਤਮਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਹੈ। ਫੁਲੇ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਮੂਲ ਤੱਤ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਆਧਾਰਿਤ ਸੁਧਾਰ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੱਡਾ ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਪਾਦਨਾਂ ਕਾਰਨ ਫਿਲਮ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਦੇ ਕਲਾਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਅਣਬੰਦ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਅਨਿਆਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸਮਾਜਿਕ ਭਿਆਨਕਤਾ ਦੀ ਕਲਾਤਮਕ ਅਭਿਵਿਆਕਤੀ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੈ।

ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਮਿਲੇ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧ ਹੋਵੇ, ਇੱਕ ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਹੈ – ਇਹ ਫਿਲਮ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਆਈਨਾ ਹੋਣ ਵਾਂਗ ਤਿੱਖੀ ਹਕੀਕਤ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਔਰਤ, ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਵਾਲਾ ਅਧਿਆਪਕ, ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਦਬਦਬੇ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਬਾਈਕਾਟ, ਧਾਰਮਿਕ ਦਹਿਸ਼ਤ; ਮਹਾਤਮਾ ਫੁਲੇ ਦਾ ਜੀਵਨ ਚਿੱਤਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਮਹਾਤਮਾ ਫੁਲੇ ਦਾ ਕੰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੁਲੇ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇੱਕ ਅਨਪੜ੍ਹ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹੀ ਹੋਈ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਔਰਤ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਾਈਕਾਟ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਦੀਵਾ ਲਗਾਤਾਰ ਜਗਾਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ। ਫੁਲੇ ਨੇ ਜਾਤੀਵਾਦੀ ਦਬਦਬੇ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਢਾਹ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਛੂਤ, ਦਲਿਤ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਵੱਖਰੇ ਸਕੂਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸੀ। ਫੁਲੇ ਨੇ ‘ਗੁਲਾਮਗਿਰੀ’ ਵਰਗੇ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਸ਼ਾਹੀ ਉੱਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, “ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਮਾਜ ਸਿੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਗੁਲਾਮ ਹੀ ਰਹੇਗਾ।”

ਮਹਾਤਮਾ ਫੁਲੇ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਮਾਜਿਕ ਲਹਿਰ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਭਾਰੀ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਤੋੜ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ’ਤੇ ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਅਪਮਾਨ ਅਤੇ ਗੰਦਗੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਡਗਮਗਾਏ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਵੀ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੱਬ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਪੂਜਾ-ਪੱਧਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਏ। “ਰੱਬ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਮਨੁੱਖ ਰੱਬ ਦਾ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਹੈ,” ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਨਾਸਤਿਕ’ ਅਤੇ ‘ਧਰਮਦ੍ਰੋਹੀ’ ਕਹਿ ਕੇ ਮਖੌਲ ਉਡਾਇਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ।

ਮਹਾਤਮਾ ਫੁਲੇ ਦਾ ਕੰਮ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖਿਆ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਤਿਆਸ਼ੋਧਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਨਵਾਂ ਰਾਹ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। ਵਿਧਵਾ ਪੁਨਰਵਿਵਾਹ, ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਗਰਭਪਾਤ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ, ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ, ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ-ਪੁਜਾਰੀ ਵਰਗ ਦੇ ਦਬਦਬੇ ਵਰਗੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ’ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਹੀਂ ਰੋਕਿਆ ਅਤੇ ਸਤਿਆਸ਼ੋਧਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਦਬਦਬੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਸੀ।

ਸਤਿਆਸ਼ੋਧਕ ਸਮਾਜ ਨੇ ਵਿਆਹ, ਨਾਮਕਰਣ, ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਵਰਗੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਜਾਤੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਇਕੱਠੇ ਖਾਣ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ “ਸਤਿਆਸ਼ੋਧਕ” ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਬਣਾਈ। ਸਤਿਆਸ਼ੋਧਕ ਸਮਾਜ ਕਾਰਨ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦਲਿਤਾਂ, ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਮਾਜਿਕ ਮੰਚ ਮਿਲਿਆ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਲਹਿਰ ਸਮਾਜ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ।

ਮਹਾਤਮਾ ਫੁਲੇ ਦੀ ਉਮਰ ਵਧੀ, ਸਿਹਤ ਖਰਾਬ ਹੋਈ, ਪਰ ਸਮਾਜ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਊਰਜਾ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਸਤਿਆਸ਼ੋਧਕ ਲਹਿਰ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹੂ ਮਹਾਰਾਜ, ਡਾ. ਬਾਬਾਸਾਹਿਬ ਆਂਬੇਡਕਰ, ਪੇਰੀਆਰ ਵਰਗੇ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਸਤਿਆਸ਼ੋਧਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੇ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਅੱਜ ਵੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਰੱਬ-ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਧਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ, ਦਲਿਤਾਂ, ਓਬੀਸੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਨੰਤ ਮਹਾਦੇਵਨ ਨੇ ਫਿਲਮ ਦੇ ਬਚਾਅ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ “ਮੇਰੀ ਫਿਲਮ ਦਾ ਕੋਈ ਏਜੰਡਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਬਦਲਣ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੱਚੀ ਸਿਨੇਮਾਈ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਹੈ।” ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਫਿਲਮ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਭੜਕਾਉਣਾ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਫੁਲੇਵਾਦ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਇਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਚਰਚਾ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਫਸੀ ਅਸੁਵਿਧਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਫੁਲੇ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆਤਮਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮੀਡੀਆ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਦਲਾਅ ਦੇਖਣ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਜਾਤੀ ਅਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਕੇ ਦਲਿਤ-ਪੀੜਤ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਫੁਲੇ ਜੋੜੇ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ। ਮਹਾਤਮਾ ਫੁਲੇ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਸਿੱਖਿਆ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚੁੱਕੇ ਗਏ ਹਰ ਕਦਮ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਮਹਾਤਮਾ ਫੁਲੇ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਵਿਰਸਾ ਹੈ। ਮਹਾਤਮਾ ਫੁਲੇ ਅਤੇ ਸਾਵਿਤਰੀਬਾਈ ਫੁਲੇ ਦੁਆਰਾ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ‘ਸਤਿਆਸ਼ੋਧਕ’ ਰਾਹ ਅੱਜ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਕਲਪਨਾ ਪਾਂਡੇ
kalpanasfi@gmail.com
(9082574315)